SANAT YAPITINDA BİÇİM,İÇERİK VE ESTETİK

Konu: SANAT YAPITINDA BİÇİM,İÇERİK VE ESTETİK Cuma Eyl. 25, 2009 11:21 pm

Ayla Pakyüz, 2001

Sanat, duygu ve düşünceleri hoşa giden uyumlar, oranlar ve bağlantılarla anlatabilme yaratıcılığı ve eylemidir. Estetik ise, insandaki hoşlanma duygusunun sanat eseri üzerindeki yoğunlaşma durumunu inceleyen bir bilimdir. Estetik bilimine ilişkin güzellik, doğadaki değil insan yaratısı olan sanat eserindeki güzelliği ifade eder. İnsanoğlu koyduğu ereklerle ve kattığı değerlerle evreni insansallaştırır. Nitekim yararlı, iyi, doğru, güzel değerlerini doğaya yükleyen insandır: “Sanat, insani değer alanının modellendirilmesinin şekli ve tarzıdır”1.

Sanat eyleminin önemli bir aşaması olan içeriğin ortaya çıkışı ile insanın estetik ilgilerine sunulmayı bekleyen bir süreç başlar. Bu da ister müzik gibi fonetik bir sanatta olsun, ister görsel sanatlarda olsun, biçimin algılanması ile olur. Biçim ve içerik bir düzen içinde konumlanmamışlarsa, o biçimler yeteri kadar çekicilik kazanamamış demektir ve böylece sanat yapıtı, beklenen estetik duygudan yoksun kalır. Ayrıca parçaları birbirine birleştiren bağlar kaldırılırsa, estetik bilimi içindeki güzellik kavramı da ortadan kalkar. İçeriğin biçime dönüşmesi, soyut değerin somut hale gelmesidir. Yani, içsellik ve öznellik taşıyan içeriğin nesnelleşmesi, öznel durumunun dışsallaştırılmasıyla olur.

Sanatta tema, konu ve anlam ‘öz’ kavramını meydana getirir. Konu dış olay, tema iç olaydır. Konu temanın somutlaştırılmasıdır, yani konu bir durumu biçimlendirir. Temanın içeriksel değeri ne denli yüksek olursa olsun, tek başına fikirsel ve sanatsal değere sahip değildir. Yani yorumlanışa göre anlam kazanır. Yorumlayışta, öz ile sadece neyin sunulduğu değil, nasıl, hangi biçimde, hangi ortamda, ne derece toplumsal ya da bireysel duyarlılıkla ortaya konduğu da gösterilir. İçeriksiz sanatın savunucuları da olmuştur (sübrematizm, nihilizm, ..) ama kimi sanat yapıtlarında anlam ve özün konuyu aştığına da rastlanabilir. Konunun önemi ise; seçilen konuyla, toplumsal koşullar ve bireysel duyarlılığın yansıtılmasında ortaya çıkar. Bu bağlamda biçim; duygu ve düşünceyi barındırmasıyla sanatsal değer kazanır. Alımlayıcı da önce renk, hacim ve sözlerle (hareket ve müzik de olmak üzere) biçimi, ardından derinde yatan içeriği kavrar. Eleştirel bakışın, farkedilen içeriğin doğru biçimlenmediği kanaatine varması bundandır.

Sanatçı elindeki malzemeye biçim vermekle ancak ortaya bir eser çıkarabilir. Biçim için bir içeriğin varolması gerektiğini vurgulamıştık. Bu durumda daha önemli bir değer taşıyan öz ise insanın ve toplumun değişmesiyle değişkenlik ve dinamizm gösterir.

“Sanatta biçim, özgül bir işaret sistemi işlevi gördüğünden, kendi içinde barınan, “kodlaştırılmış” bir sanatsal bildirimi topluma iletmek zorunda olduğundan, yine, insanların toplumsal olarak karşılıklı ilişki ve alış veriş koşullarının sürekli şekildeki değişmesine ve her gelişme evresi içinde toplumdaki iletişim araçlarının durumuna bağlıdır.”2

Toplumların yaşam biçimleri, düşünceleri değiştikçe sanatta ortaya çıkan yeni özler kendilerine uygun yeni biçimler yaratır. Sanat bireyselde toplumsallığın ve evrenselliğin dile geldiği alandır. Bu yüzden tarihin ve toplumbilimin hesaba katılmadığı bir estetik varsaymak yanlış olur.

“İnsan neyi nasıl yaşıyorsa, neyi nasıl görüyorsa yapıtta o vardır. Her yapıt özel olarak yaratıcısını, genel olarak bütün insanı içerir. Yaratmak kendini yarattığına katmaktır. Bir yapıt simgeleriyle ve ritmleriyle olduğu kadar toplumsal-tarihsel özellikleriyle yapıttır.”3

Evrensel değerler insan türü olmamız gereği her ülkede değişmez bir gerçektir. Ancak psikolojik ve felsefi değerleri oluşturan, değiştiren, geliştiren, başkalaştıran kültür her zaman karşımıza çıkmaktadır. Ulusal olan ile evrensel olan arasındaki diyalektik bağlantıyı, gerçek sanatsal faaliyetin kendi yasası olarak vurgulayan Kagan’a göre; “Sanattaki yaşam deneyimleri, sanat algısı ister istemez o kişinin gerçek yaşamdan edinmiş olduğu kendi deneyimleriyle düğümleşir, onunla ölçülüp biçilir.”4

Zihinsel süreç ve teknik yön sanatsal üretimin iki boyutudur. Bir sanat eserinin estetik kalitesi için teknik yeterli değildir. Sanatta tekniğin rolü büyüktür fakat teknik öğrenilen bir şeydir. Nitekim teknik bakımdan olgun olmasa da sanat eseri ortaya koyan sanatçılar vardır. Bunun yanısıra çok iyi teknikle yapılmış fakat sanat eseri düzeyine çıkamamış üretimler vardır. Sanatçı yetenekli kişidir ama, beceri, meleke ve bilgiye sahip olması; sanat eserinin ortaya çıkışında, yaratıcılığın iç tepi ve yetenekten kaynaklanmasının yanında, somut anlamda malzemenin biçim kazanmasını sağlayacaktır. Konu ve içerik belirli bir teknikle kurulan biçim halinde kendini göstermezse sanat eseri ortaya çıkamaz. Bu sanat biçimi de “bir imgesel işaret modeli ve sistemi olduğu kadar, maddi bir konstrüksiyon ve özgül bir dil olup, estetiksel ve iletişimsel değer’in taşıyıcısıdır.”5

Doğanın salt gerçekliği barındırdığını, yararlı, iyi, doğru, güzel değerlerini doğaya yükleyenin insan olduğunu söylemiştik. Estetik bilgisinin altında bu değerler insanın haz duyduğu değerler olarak;

estetik değer: hoş, güzel, yüce
etik değer: iyi
bilgi değeri: doğru
pratik/ekonomik değer: yararlı

şeklinde belirginleşir.

Estetik özümsemedeki genel ve temel ilişkileri, yönleri dile getiren belli başlı kavramlara estetik kategoriler denir. Estetik değerleri ifade eden bu kategoriler estetik terminolojisinde güzel, çirkin, yüce, aşağı, trajik, komik olarak adlandırılırlar. Sanattaki güzellikte biçimin içeriğe uyması, sanat yapıtını güzel kılmaya yeterli değildir. Gerçekliğin hakikate uygun ve derin tasarımını veren, kendisine denk yetkin biçimlerde somutlaşan bir içerikle, güzel bir ideale dayanması; imge ile estetik fikrin birliğinden (biçim-içerik birliği) daha ileri bir aşamadır.

Toplumsal hayattaki gerçekliğe değinen sanat için, insanın yarattığı değerlerden sözetmek gerekir. Doğada iyilik, kötülük, acı ya da komik durumlar olmadığını tekrarlarsak; insanın olduğu yerde, toplumsallaşma ile beliren değerlerin, dışavurumlarla sanat eserinde somutlaşıp, biçim almasında algılanırken yarattığı duygu ve izlenimlerden dolayı, farklı isimlerle ifade edildiğine tanık oluruz. Örneğin komik değeri içinde içerik ve biçimde yansıyan hazza ilişkin dozun sıfatlarına bakarsak; eğlendirici, gülünç, saçma, us dışı, zırva, vb. ifadeler kullanılır. Komik kategorisi içinde farklı türler terim haline gelmiştir:

Yergi: Acımasız, sert suçlamaya varan gülme, eleştirel yargı
Parodi: Yansılama
İroni: İnce alay
Fars: Kaba güldürü
Humor: Gülmece, mizah

Bu şekilde isimler alan komik biçimleri, görülüyor ki içerikten ve içeriğin biçimlenmesinden kaynaklanan özellikleriyle ayrılıyor. Bu bağlamda, sadece duyuları uyarıp da gülmeyi sağlamak bir estetik değer ortaya koymaz diyebiliriz.

“… komik, bir estetik değer olarak değer sistemi içinde önemli bir yer alır. Ama, onun bu önemi, komik’in tüm boyutlarıyla kavranmasına bağlıdır. Komik, böyle kavrandığı zaman, metafizik-estetik nitelikleriyle gerçekten bir estetik değerdir. Ama komik böyle değil de, salt bir gülme olayı olarak anlaşılırsa, o zaman kolayca estetik değer olma niteliğini yitirebilir.”6

Belli bir toplumun ya da bilinen bir dönemin temsilcilerinin, alıcılar tarafından kolay algılanmasını sağlayan bir estetik kategori olarak tipik; gerçeklikteki belirgin ve temel yasaların genelleme aracılığıyla sanat yapıtında çekici bir biçimde somutlaşmasına örnek olan bir sanatsal imgedir. Tipik genelliğe bağlı bir imge olduğu için, ortalama özelliklerin imgede toplanması, ana hatlara indirgenecek biçimde ‘şematik’ ifade etmeye yol açacaktır.

“Güzellik, bireysel bir obje ile ilgilidir, oysa tipik olan genelliği içeren bir şeydir ve genellik, ne kadar bireyselleştirilmek istenirse istensin, daima bir şematizm’e bağlı kalır. Sözgelişi, bir Türk tipini anlatmak istersek, Türk olan bireylerin, ağız, burun, saç ve ten rengi gibi özelliklerinden ortak olanları alır ve onları genel bir obje halinde birleştiririz. Böylece, Türk tipini elde ederiz. Bu Türk tipi ise, Türk deyince düşündüğümüz bir şematizm’den başka bir şey değildir. Buna göre de, tipik olanın estetik’i için, şematizm’den kurtulmanın hemen hemen olanağı yoktur.”7

Dışsal benzer özellikleri olan iki olayın, birinin içsel özünü ötekinin yardımıyla gün yüzüne çıkarmak için sanatsal karşılaştırılması anlamına gelen eğretileme, sanatçının düşüncesinin nesnesini duyulur dünyanın nesnelerine ve olaylarına benzetme olanağını sağlayan yöntemdir.

“Sanat yapıtı, insanı çevreleyen gerçekler dünyasının âdeta süzgeçten geçirilmiş bir yansımasıdır denebilir. Fakat hiçbir zaman sanat yapıtı, yansıması olduğu gerçeklerin kendisi, hatta bazen benzeri bile olmaz. Böylece sanatsal içerik adına doğal ve toplumsal gerçeklerin tarihsel ya da güncel dökümüne girişmek olanaksızdır. Biçim-içerik ilişkisinin bütünlüğü saymaca sınıflandırmalara sığmaz.”8

Biçim ile içerik birliği bir denge ortaya koyarak bütünün uyumunu oluşturur ki estetik değeri veren bütünsellik ve dengeye ilişkin tutarlılıktır. Öte yandan, sanatta ‘estetik’ konusu, sanat eserinin estetik yapısı ile irdelenen bir felsefi bilimi içerir ve buna da ‘sanat felsefesi’ denir. Sanatsal kriterlerin yanısıra değerlendirilmesi gereken bir diğer unsur da; yaratıya ve içeriğe ilişkin ‘öz’ kavramındaki felsefi boyuttur. Bu felsefi boyutun seyirci tarafından algılanması estetik hazza derinlik katar. Alımlama, bir sanat eserini duyusal, düşünsel planda algılayarak duyguların eşliğinde yaşamaktadır. Dolayısıyla, değerlendirme yapıta dışarıdan bakabilmeyi ve araya belirli bir uzaklık koyabilmeyi de gerektirirken, alımlamada yapıtı dolaysız ve doğrudan kavrayarak içeriden görmek önem kazanır.

‘De gustibus non disputandum’ 9

1 Moissej KAGAN, Estetik ve Sanat, 315.
2 A.g.k., 495.
3 Afşar TİMUÇİN, Estetik, 10.
4 Bkz. (1) KAGAN, 450.
5 A.g.k., 314.
6 İsmail TUNALI, Estetik, 245.
7 A.g.k., 203.
8 Sezer TANSUĞ, İnsan ve Sanat, 185.
9 ‘beğeniler tartışılamaz’

Ayla Pakyüz

» SANAT GALERİLERİ ADRES VE TELEFONLARI
» SANATTA ÖZ VE BİÇİM